Kompost: Hayvan gübreleri, bitki artıkları, mutfak artıkları gibi materyallerin bünyesindeki organik maddelerin, mikroorganizmalar vasıtasıyla parçalanmasıdır. Sonucunda toprağımsı bir yapı oluşur. Aslında bu, çiftçilerin doğal olarak 1-2 sene bekleyerek yakılmasını sağladığı aşamanın kısaltılmış ve daha verimli halidir. Bazı şartlar kontrol edilerek hızlı olgunlaşma sağlanır. Kompostlama aşamalarında oluşan yüksek ısı sayesinde nem azalır, zararlı mikroorganizmalar ve yabancı ot tohumları ölür. Eğer kompostlama doğru yapıldıysa en sonunda kokudan kurtuluruz.
Kısaca kompostlama aşamaları:
Kullanılan hammaddeler karıştırılıp havalandırılır. Daha sonra mikroorganizmalar aktif halde çalışmaya başlar. Böylece mikroorganizmalar suyu yavaş yavaş tüketir, kimyasal tepkimeler sayesinde de ısı açığa çıkar. Gerektiğinde sulama ve havalandırmak için de karıştırma işlemi yapılır. En sonunda sıcaklığı hava sıcaklığına kadar düşmüş, kokusuz ürün elde edilir. Kompostlama sonunda kuruması için biraz daha beklenirse çok kaliteli bir ürün ortaya çıkar.
GEREKLİ ŞARTLAR:
1)Karbon / Azot oranı (C/N):
Mikroorganizmalar karbonu; enerji üretme, büyüme için Azotu ise; protein üretmek için ve üreme için kullanırlar. Dolayısıyla olmazsa olmazdır. Karbonun azota oranı ise C/N olarak ifade edilir. Eğer bu oran dengede olursa ortamda yeterli besin olduğu kesin olarak söylenir. Kompostlama da 25:1 – 30:1 C/N oranı yani 25 karbona 1 azot ve 30 karbona 1 azot denk gelecek şekildeki oran en uygun seviyedir. Fakat 20:1 – 40:1 oranı da kabul edilebilir. Eğer C/N oranı 20’den düşük olursa daha azot bitmeden karbon hızlıca tüketilir. C/N oranı 40:1’den büyük olduğunda ise fazla karbonu mikroorganizmalar harcamak ister ve kompostlama süresi artar.
Ayrıca karbonların ayrışma oranı da göz önüne alınmalıdır. Ortamdaki azotun mikroorganizmalar tarafından alınmasında bir engel bulunmazken, karbonların bir kısmı biyolojik ayrışmaya dayanıklı birleşiklerin yapısında bulunur. Bunun nedeni odunsu ham maddelerin yapısında bulunan “lignin ve selüloz” dur. Lignin, özellikle ağaç dokusunda fazlaca bulunan ve ayrışmaya – parçalanmaya çok dayanıklı maddedir. Selüloz, bitki hücre duvarını oluşturan ana maddedir. Lignin ise selülozları birbirine bağlayan, hücre duvarına sertlik kazandıran maddedir.
Her hammadde de farklı oranlarda bulunabilir. Ayrıca selülozun bazı formlarını bulunduran hammaddelerdeki karbonda zor parçalanabilir. Mesela saman çok kolay parçalanır, mısır koçanı yapısındaki bazı selülozlardan dolayı lignini fazla bulunduranlar gibi zor parçalanır. Ana hammaddelerden biri olan sığır gübresinin saf halinin ise %40 parçalanabileceği bilinmekte.
Kullanılacak hammaddeleri özel olarak laboratuvarda analiz ettiremezsek aşağıdaki değerleri dikkate alabiliriz:
2)Nem:
Mikroorganizmaların biyolojik aktiviteleri, kimyasal reaksiyonları, hareketi, karbon ve azotun taşınması için su gereklidir. Su zaten her canlının biyolojisi için olmazsa olmazdır. Bakterilerin yaşadığı ortamda bulunan su miktarı %15’den aşağı düşerse biyolojik aktivite tamamen biter. Ortamdaki su %60’dan fazla olursa komposttaki hava boşlukları su ile kapanır ve bu kez de oksijene ulaşamadıkları için aktivite durur. Ama havasız- oksijensiz bir diğer deyişle anaerobik komposto üretimi de vardır. Bundan ilerleyen zamanda bahsedecek olsak da çok yavaş olduğunu şimdiden bilmeniz yeterli. %50-60 oranda su bulunması en ideal durum olsa da %40-65 aralığında su bulunması tavsiye edilir. Komposttaki nemi arttırmak için başlangıçta nem oranı yüksek bitkisel ürünler eklenebilir veya hammadde yeterli nemdeyken de kullanılabilir. Kompostun henüz hammadde tedarik aşamasında isek çok ıslak kompostun üzerine kuru maddeler ekleyerek düşürebiliriz. Kompostun hazırlık aşamasında nem miktarının tavsiye edilen en yüksek oranda bulunması (%65) tavsiye edilir çünkü mikroorganizmalar aktif hale geldikten sonra suyun artması söz konusu olmaz. Yavaş yavaş ortamdaki su tükeneceği için tavsiye edilen max. Su oranı olan %65’ bile min. oran olan %40’dan aşağı düşebilir. Kompostun bu evresinde ise su eklenebilir veya ilk karıştırma zamanı geldiyse nem oranı yüksek maddeler eklenebilir. Son aşamalarda komposta madde eklenmesi tavsiye edilmez. Çünkü o maddenin çürütülmesine daha yeni başlanacağı için diğer maddeleri arkadan takip eder. Kompost hazır hale gelip, kokusu büyük oranda gitse bile illaki bu çok geç eklenen maddeler henüz parçalanmamış olabilir. Yani kompostun kalitesi düşer.
Bazı hammaddelerin oranları:
3)Ortamdaki hava – oksijen:
Aeorbik yani havalı koşullarda çok fazla oksijen harcanır. Anaeorbik şartlarda ise buna bağlı olarak çok yavaş olgunlaşma olur. Mikroorganizmalar faaliyete başladığında ilk olarak ayrışması kolay maddeler ayrışır. En fazla oksijene bu aşamada ihtiyaç duyulur ve en fazla ışı başlarda olur. Oksijene rahat ulaşmak için ise yeterli hava önceden depolanmalıdır. Kompost hazırlanırken kesinlikle traktörle çiğneme yapılmamalı, çok ıslak halde bırakılmamalıdır. Kompostun ilerleyen aşamalarında ortamdaki oksijen mikroorganizmalar tarafından tüketilip azalırsa, açık hava basıncından veya hammaddelerin birbirine yapışıp havayı kesecek kadar ayrışmasından dolayı kompostta çökme yaşanırsa karıştırılarak havalandırabiliriz. Havalandırmayı traktör kepçesiyle alt-üst ederek veya özel makinalarını kullanarak yapabiliriz. Ayrıca fazla ısı oluştuğunda karıştırma işlemi yaparken de havalandırmış oluruz. Yani bir taşla iki kuş vurabiliriz. Optimum yani en uygun şartları sağlamak istiyorsak oksijen oranının %5’den kesinlikle fazla olması lazım. Oksijen oranın üst noktası olmasa da ne kadar fazla havalandırmayı sağlarsak o kadar kârdır.
Havalandırma ekipmanına göre yığın boyutu tavsiyesi:
4)Partikül (parça) boyutu:
Bunları ifade ederken “porozite, yapı ve kıvam” terimlerini kullanırız. Ham madde seçerken bunlara dikkat edeceğiz. Kompost hazırlama aşamasında hammadde karışımını düzenleyecek olan maddelerin porozite, yapı ve kıvamına muhakkak bakarız.
Porozite, kompostun içindeki hava boşluğunun ölçüsüdür ve hava akımına direncini ölçer. Hammadde karışımında fiziksel olarak küçük ve tek tip aynı maddeler poroziteyi yani kompost içindeki hava geçirgenliğini azaltır.
Yapı; partiküllerin (parçaların) sertliğini, sıkışma, çökelme karşı direncini belirler. Çabuk kırılacak parçalar kompostun tabanına doğru yüksek basınçtan dolayı kırılır. Uzun ve büyük parçalar olsalar bile kırıldıktan sonra küçük partiküllere benzerler ve hava akışını azaltırlar. Yani karışımdaki partiküllerin dağınık, irili ufaklı bulunmasını sağlayıp hava geçirgenliğini iyileştirmemiz gerek.
Doku; aerobik yani hava kullanılarak yapılan ayrışmalarda önemli bir etkendir. Partiküllerin yani hammadde parçalarının en dış kısmında mikroorganizmalar çalışmaya başlar. Yani hammadde dokunun tam içine direkt giriş mümkün değildir. Birim hacimdeki hammaddenin en geniş yüzey alanına ulaşmasını sağlarsak mikroorganizma aktivitesi ve dolayısıyla sindirim hızı artar. Şöyle düşünelim, bir madde ne kadar kübik ve küre gibi olursa o kadar toplu halde bulunur yani yüzey alanının en düşük olduğu halde bulunur. Ama ne kadar ince- uzun halde olursa o kadar yüzey alanı artar. Bir diğer yüzey alanını arttırma sekli ise, parçalamaktır. Mesela eti kıyma haline getirip de pişirirsek mi hızlı pişer yoksa kuşbaşı haliyle pişirmek mi? Evet, tabi ki en fazla parçalanmış haliyle hızlı pişer. Yine de yanlış anlamayalım, hammaddeleri öğütürsek veya sırf küçük, hızlı parçalanacak diye tek bir hammadde kullanmak da olmaz. Kompostun içindeki havanın rahat dolaşması için büyük parçalara da ihtiyaç var. Optimum partikül boyut çapının 0,32 – 1,27 cm olması istenir.
Kısaca kompostlama aşamaları:
Kullanılan hammaddeler karıştırılıp havalandırılır. Daha sonra mikroorganizmalar aktif halde çalışmaya başlar. Böylece mikroorganizmalar suyu yavaş yavaş tüketir, kimyasal tepkimeler sayesinde de ısı açığa çıkar. Gerektiğinde sulama ve havalandırmak için de karıştırma işlemi yapılır. En sonunda sıcaklığı hava sıcaklığına kadar düşmüş, kokusuz ürün elde edilir. Kompostlama sonunda kuruması için biraz daha beklenirse çok kaliteli bir ürün ortaya çıkar.
GEREKLİ ŞARTLAR:
1)Karbon / Azot oranı (C/N):
Mikroorganizmalar karbonu; enerji üretme, büyüme için Azotu ise; protein üretmek için ve üreme için kullanırlar. Dolayısıyla olmazsa olmazdır. Karbonun azota oranı ise C/N olarak ifade edilir. Eğer bu oran dengede olursa ortamda yeterli besin olduğu kesin olarak söylenir. Kompostlama da 25:1 – 30:1 C/N oranı yani 25 karbona 1 azot ve 30 karbona 1 azot denk gelecek şekildeki oran en uygun seviyedir. Fakat 20:1 – 40:1 oranı da kabul edilebilir. Eğer C/N oranı 20’den düşük olursa daha azot bitmeden karbon hızlıca tüketilir. C/N oranı 40:1’den büyük olduğunda ise fazla karbonu mikroorganizmalar harcamak ister ve kompostlama süresi artar.
Ayrıca karbonların ayrışma oranı da göz önüne alınmalıdır. Ortamdaki azotun mikroorganizmalar tarafından alınmasında bir engel bulunmazken, karbonların bir kısmı biyolojik ayrışmaya dayanıklı birleşiklerin yapısında bulunur. Bunun nedeni odunsu ham maddelerin yapısında bulunan “lignin ve selüloz” dur. Lignin, özellikle ağaç dokusunda fazlaca bulunan ve ayrışmaya – parçalanmaya çok dayanıklı maddedir. Selüloz, bitki hücre duvarını oluşturan ana maddedir. Lignin ise selülozları birbirine bağlayan, hücre duvarına sertlik kazandıran maddedir.
Her hammadde de farklı oranlarda bulunabilir. Ayrıca selülozun bazı formlarını bulunduran hammaddelerdeki karbonda zor parçalanabilir. Mesela saman çok kolay parçalanır, mısır koçanı yapısındaki bazı selülozlardan dolayı lignini fazla bulunduranlar gibi zor parçalanır. Ana hammaddelerden biri olan sığır gübresinin saf halinin ise %40 parçalanabileceği bilinmekte.
Kullanılacak hammaddeleri özel olarak laboratuvarda analiz ettiremezsek aşağıdaki değerleri dikkate alabiliriz:
2)Nem:
Mikroorganizmaların biyolojik aktiviteleri, kimyasal reaksiyonları, hareketi, karbon ve azotun taşınması için su gereklidir. Su zaten her canlının biyolojisi için olmazsa olmazdır. Bakterilerin yaşadığı ortamda bulunan su miktarı %15’den aşağı düşerse biyolojik aktivite tamamen biter. Ortamdaki su %60’dan fazla olursa komposttaki hava boşlukları su ile kapanır ve bu kez de oksijene ulaşamadıkları için aktivite durur. Ama havasız- oksijensiz bir diğer deyişle anaerobik komposto üretimi de vardır. Bundan ilerleyen zamanda bahsedecek olsak da çok yavaş olduğunu şimdiden bilmeniz yeterli. %50-60 oranda su bulunması en ideal durum olsa da %40-65 aralığında su bulunması tavsiye edilir. Komposttaki nemi arttırmak için başlangıçta nem oranı yüksek bitkisel ürünler eklenebilir veya hammadde yeterli nemdeyken de kullanılabilir. Kompostun henüz hammadde tedarik aşamasında isek çok ıslak kompostun üzerine kuru maddeler ekleyerek düşürebiliriz. Kompostun hazırlık aşamasında nem miktarının tavsiye edilen en yüksek oranda bulunması (%65) tavsiye edilir çünkü mikroorganizmalar aktif hale geldikten sonra suyun artması söz konusu olmaz. Yavaş yavaş ortamdaki su tükeneceği için tavsiye edilen max. Su oranı olan %65’ bile min. oran olan %40’dan aşağı düşebilir. Kompostun bu evresinde ise su eklenebilir veya ilk karıştırma zamanı geldiyse nem oranı yüksek maddeler eklenebilir. Son aşamalarda komposta madde eklenmesi tavsiye edilmez. Çünkü o maddenin çürütülmesine daha yeni başlanacağı için diğer maddeleri arkadan takip eder. Kompost hazır hale gelip, kokusu büyük oranda gitse bile illaki bu çok geç eklenen maddeler henüz parçalanmamış olabilir. Yani kompostun kalitesi düşer.
Bazı hammaddelerin oranları:
3)Ortamdaki hava – oksijen:
Aeorbik yani havalı koşullarda çok fazla oksijen harcanır. Anaeorbik şartlarda ise buna bağlı olarak çok yavaş olgunlaşma olur. Mikroorganizmalar faaliyete başladığında ilk olarak ayrışması kolay maddeler ayrışır. En fazla oksijene bu aşamada ihtiyaç duyulur ve en fazla ışı başlarda olur. Oksijene rahat ulaşmak için ise yeterli hava önceden depolanmalıdır. Kompost hazırlanırken kesinlikle traktörle çiğneme yapılmamalı, çok ıslak halde bırakılmamalıdır. Kompostun ilerleyen aşamalarında ortamdaki oksijen mikroorganizmalar tarafından tüketilip azalırsa, açık hava basıncından veya hammaddelerin birbirine yapışıp havayı kesecek kadar ayrışmasından dolayı kompostta çökme yaşanırsa karıştırılarak havalandırabiliriz. Havalandırmayı traktör kepçesiyle alt-üst ederek veya özel makinalarını kullanarak yapabiliriz. Ayrıca fazla ısı oluştuğunda karıştırma işlemi yaparken de havalandırmış oluruz. Yani bir taşla iki kuş vurabiliriz. Optimum yani en uygun şartları sağlamak istiyorsak oksijen oranının %5’den kesinlikle fazla olması lazım. Oksijen oranın üst noktası olmasa da ne kadar fazla havalandırmayı sağlarsak o kadar kârdır.
Havalandırma ekipmanına göre yığın boyutu tavsiyesi:
4)Partikül (parça) boyutu:
Bunları ifade ederken “porozite, yapı ve kıvam” terimlerini kullanırız. Ham madde seçerken bunlara dikkat edeceğiz. Kompost hazırlama aşamasında hammadde karışımını düzenleyecek olan maddelerin porozite, yapı ve kıvamına muhakkak bakarız.
Porozite, kompostun içindeki hava boşluğunun ölçüsüdür ve hava akımına direncini ölçer. Hammadde karışımında fiziksel olarak küçük ve tek tip aynı maddeler poroziteyi yani kompost içindeki hava geçirgenliğini azaltır.
Yapı; partiküllerin (parçaların) sertliğini, sıkışma, çökelme karşı direncini belirler. Çabuk kırılacak parçalar kompostun tabanına doğru yüksek basınçtan dolayı kırılır. Uzun ve büyük parçalar olsalar bile kırıldıktan sonra küçük partiküllere benzerler ve hava akışını azaltırlar. Yani karışımdaki partiküllerin dağınık, irili ufaklı bulunmasını sağlayıp hava geçirgenliğini iyileştirmemiz gerek.
Doku; aerobik yani hava kullanılarak yapılan ayrışmalarda önemli bir etkendir. Partiküllerin yani hammadde parçalarının en dış kısmında mikroorganizmalar çalışmaya başlar. Yani hammadde dokunun tam içine direkt giriş mümkün değildir. Birim hacimdeki hammaddenin en geniş yüzey alanına ulaşmasını sağlarsak mikroorganizma aktivitesi ve dolayısıyla sindirim hızı artar. Şöyle düşünelim, bir madde ne kadar kübik ve küre gibi olursa o kadar toplu halde bulunur yani yüzey alanının en düşük olduğu halde bulunur. Ama ne kadar ince- uzun halde olursa o kadar yüzey alanı artar. Bir diğer yüzey alanını arttırma sekli ise, parçalamaktır. Mesela eti kıyma haline getirip de pişirirsek mi hızlı pişer yoksa kuşbaşı haliyle pişirmek mi? Evet, tabi ki en fazla parçalanmış haliyle hızlı pişer. Yine de yanlış anlamayalım, hammaddeleri öğütürsek veya sırf küçük, hızlı parçalanacak diye tek bir hammadde kullanmak da olmaz. Kompostun içindeki havanın rahat dolaşması için büyük parçalara da ihtiyaç var. Optimum partikül boyut çapının 0,32 – 1,27 cm olması istenir.
