Canlıların en küçük yapıtaşları hücrelerdir. Hücrelerde çekirdekler (eğer ökaryot hücreyse) ve çekirdeklerin içerisinde kromozomlar bulunur. Hücre bölünmelerinde bu kromozomların sayısı 2 katına çıkar, bölünmeden sonra tekrar normal seviyesine düşer. Örneğin insan hücrelerinde normal şartlarda 46 kromozom bulunur, bozukluk durumlarında Down sendromu gibi hastalıklar görülür.
Aşağıda bir bitki hücresinde temsili olarak kromozomları görebiliriz.
Buğday türlerinde bu kromozom sayıları değişmektedir. 3 farklı buğday grubu vardır, bunlardan 2'sine zaten aşinayız.
- Siyez (Kaplıca - Diploid) = 2n 14 kromozom
- Makarnalık (Tetraploid) = 2n 38 kromozom
- Ekmeklik (Hexaploid) = 2n 42 kromozom
1) SİYEZ BUĞDAYI: Yabani buğday olarak bilinir. Ne kadar da yabani diye sınıflandırılsa da orijinal olan buğdaydır. Kavuzludur.
Hücrelerinde 14 kromozom bulunduran, kıraç ve verim potansiyeli düşük alanlarda ekimi önerilen buğday çeşididir. Taneleri çok sıktır ve saydam-camsıdır. Kavuzlar, yani dane etrafındaki kabuklar daneyi çok sıkı sarar. Ticari yönden tercih edilmez, çok da kaliteli değildir. Verimi çok düşüktür. Protein ve vitamin içeriği birazcık fazladır. Orijini, yani özelliklerini en iyi gösterdiği coğrafyası Anadolu'dur. İklim istekleri en iyi ülkemizde karşılanır. Kökeni Diyarbakır'a dayanmaktadır.
2) MAKARNALIK BUĞDAY: Latince ismi "Triticum durum" olan 38 kromozomlu buğday çeşididir.
Dünya üzerindeki makarnalıkların çoğu kılçıklıdır. Ekonomik olarak en mantıklı olan buğday grubudur. Başaktaki daneler kiremit gibi sık ve düzenli şekilde dizilir, güneşe başağını tuttuğumuzda ışık geçirmediğini görürüz. Daneleri uzun, camsı ve açık renklidir. Karın çizgisinin derinliği çok fazladır. Dış kavuzunun uç kısmı kuş gagası gibi sivridir. Başağın hemen altındaki sap doludur, bu ekmeklilere göre ayırt edici bir özelliğidir.
Genellikle yazlık çeşitlerdir. Bol yağışlı ve verimli toprakları severler. Kıyı bölgelerimizde kışlık olarak da ekilebilirler. Hasat zamanı yağış alan yerlerde makarnalık koyu renge döner, camsılığı gider, unsu görünür, kalitesi çok düşer. Üreticinin satış fiyatları da haliyle düşer. Dönme; kışlık ekimlerde, protein oranı düşük çeşitlerde, azot ve potasyum miktarı fazla tarlalarda daha fazladır. Az önce belirttiğimiz kışlık ekimlerde protein düştüğü için dönme dolaylı olarak artar.
Avrupa'da makarnalık buğdaylar ekilmez çünkü hasat zamanı yağışlar sıklıkla görülür, dönme çok olur.
3) EKMEKLİK BUĞDAY: Latince ismi "Triticum aestivum" olan 42 adet kromozoma sahip buğday çeşididir. Başaklardaki daneler dışa çıkıntılı ve seyrek olarak dizilmiştir. Danedeki karın çukuru fazla derin değildir. Daneler makarnalığa göre daha şişman ve koyu renklidir. Başakları kılçıklı ve kılçıksız yapıdadır. Makarnalıklar kılçıklı olduğu için, eğer bir tarlada kılçıksız buğday görürsek "bu ekmeklik" diyebiliriz. Ancak ekmekliğinde kılçıklıları olduğundan dolayı, kılçıklı buğday bulunan bir tarlada kesin yorum yapamayız. Başak dizilişlerine, danelere, başağın hemen altındaki sap doluluğuna ve kavuza bakarak net tespit ederiz.
Bunlar makarnalığa göre kışa daha dayanıklıdır.
GENETİK AÇIDAN FARKLARI:
- Siyez buğdayı hücrelerinde AA genomu bulunur. Bu, AA genomu soğuğa karşı dayanıklılık genleridir.
- Siyez buğdayı ve "Aegilops speltoides" olarak bilinen bir çim türünün aralarında doğal olarak döl almasıyla ortaya makarnalık buğday çıkmıştır. Bu doğal melezleme ile makarnalık buğday, BB genomu da kazanmıştır. Böylece AABB genomlu hale gelmiştir.
- Ortaya çıkan makarnalık buğdayın "Aegilops squarrosa"adı veirlen bir ot türü ile melezlenmesiyle ortaya ekmeklik buğday çıkmıştır. Böylece DD genomuda alınarak AABBDD genomuna sahip olmuştur. DD genomu, kışa ekstra dayanıklılık katar. Ayrıca bunların BB genomundaki 2 gen farklılaşarak esnekliğinin azalmasına neden olmuştur. Bu yüzden makarna endüstrisinde kullanılmaz.
